Dünya siyasetinde 2024

Yaklaşık 50 ülkenin sandık başına gittiği 2024’ün ardından dünya 2025’e birçok siyasi kriz, çatışma, savaş ve ihtilafın gölgesinde giriyor.

Almanya ve Fransa hükümet krizleriyle sarsılırken Venezuela, Gürcistan ve Moldova, yeni yılı şaibeli seçimlerin gölgesinde karşılıyor. Güney Kore, yılın son günlerinde ülke tarihinde benzeri görülmemiş bir iktidar hesaplaşmasının ortasında kalırken ABD ve Birleşik Krallık’ı ise iktidarın el değiştirdiği bir 2025 bekliyor. İsrail’in Filistin’de başlayarak bir yangın gibi çevre ülkeleri saran işgalci hevesleri, Lübnan’dan sonra Suriye’ye de sıçrarken, NATO da yeni üyeleri ve yeni yönetimiyle Rusya’nın öncülüğündeki Doğu ekseni karşısında pozisyon almaya hazırlanıyor.

Buyurun dünyada geride bırakmaya hazır olduğumuz yılın özetine.

Şaibeli seçimler

Venezuela

Venezuela’da seçim kurulu, Temmuz sonunda, Maduro’nun oyların %51’ini alarak üçüncü kez başkan seçildiğini açıkladı. Kendi adayları Edmundo Gonzalez’in sandıktan %73’le birinci çıktığını savunan muhalefet ise seçim sonuçlarına itiraz etti. 20 eyalette düzenlenen yüzlerce protestoda can kayıpları yaşandı, aralarında ABD’nin de bulunduğu 7 ülke seçim sonuçlarını tanımadığını duyurdu.

Gürcistan

Kasım ayında Gürcistan’da Rusya yanlısı iktidar partisi Gürcü Rüyası, parlamento seçimlerinde oyların %54’ünü alarak zaferini ilan etti. Muhalefet, hile karıştırıldığını iddia ettiği seçim sonuçlarını kabul etmediğini açıklarken Cumhurbaşkanı Zurabişvili de “seçim sonuçlarının değiştirildiğini” öne sürdü. Ancak oyların yeniden sayılması da sonuçları değiştirmedi ve Seçim Komisyonu Gürcü Rüyası’nın zaferini teyit etti.

Ülkenin seçim sisteminin değiştirilmesiyle Gürcü Rüyası partisinin desteğini alarak Cumhurbaşkanı seçilen eski futbolcu Mikheil Kavelaşvili, başkent Tiflis’te süregelen büyük protestoların gölgesindeki yemin töreninin ardından göreve başladı. Kavelaşvili’nin “meşru olmadığını” dile getiren Batı yanlısı Cumhurbaşkanı Salome Zurabişvili ise ülkenin egemenliğinin Moskova’ya hizmet eden bir partiye verileceğini savunarak görev süresinin dolmasına karşın görevi bırakmayı reddetti.

Romanya

Romanya’da Anayasa Mahkemesi, Rusya’nın ilk turda sandıktan birinci çıkan Georgescu’yu desteklemek için sosyal medyada geniş çaplı bir kampanya düzenlediğini ortaya koyan bir istihbarat belgesinin ortaya çıkmasının ardından 24 Kasım’da yapılan Cumhurbaşkanlığı seçimlerinin ilk tur sonuçlarını iptal etti.

Kararın “demokrasinin iptali” olduğunu savunan Rusya yanlısı aşırı sağcı aday Calin Georgescu, seçimlerin iptalini protesto ederken görevdeki Cumhurbaşkanı Klaus Iohannis’in aday gösterdiği Sosyal Demokrat Partili solcu Başbakan Marcel Ciolacu’nun kurduğu hükümet, yemin ederek göreve başladı.

ABD seçimleri

ABD Başkanı Joe Biden, 5 Kasım’da düzenlenen başkanlık seçimlerinin öncesinde adaylıktan çekildiğini duyurdu. ABD Başkan Yardımcısı Kamala Harris, yarıştan çekilen Biden’ın yerine Demokratların adayı oldu.

Seçimlerde Cumhuriyetçilerin adayı Donald Trump, 47. ABD Başkanı seçilmek için gereken 270 delegeye ulaşarak zaferini açıkladı. Senato’da çoğunluğu elde eden Cumhuriyetçiler, Temsilciler Meclisi’nde de çoğunluk için gereken 218 sandalyeye ulaşarak üçte üç yaptı. Böylece Kongre’nin kontrolünü tamamen yitiren Demokratların, Trump’ın eylemlerini soruşturma ve Başkan’ın gücünü sınırlama imkanı da büyük oranda ortadan kalktı.

Donald Trump, “yetişkin filmleri” yıldızı Stormy Daniels’a yaptığı ödemeyi örtbas etmek için kayıtlarda tahrifat yapma suçlamasıyla yargılandığı “sus payı” davasında da suçlu bulundu. Kararla birlikte bir ABD Başkanı ilk kez ağır bir suçtan hüküm giymiş oldu. TIME dergisi ise ABD’de “tarihî bir geri dönüşle” yeniden başkan seçilen Donald Trump’ı 2016’daki seçim zaferinin ardından ikinci kez “Yılın Kişisi” seçti.

Diğer seçimler

Birleşik Krallık

Birleşik Krallık’ta oy oranı İşçi Partisi’nin oldukça gerisinde kalan Muhafazakar Partili Başbakan Rishi Sunak, 4 Temmuz’da erken genel seçime gidileceğini açıklayarak Kral 3. Charles’tan Avam Kamarası’nı feshetmesini istedi.

650 sandalyeli parlamentoda 410 sandalye elde ederek seçimleri açık ara farkla kazanan İşçi Partisi’nin lideri Keir Starmer, Kral 3. Charles tarafından ülkenin yeni başbakanı olarak atandı. 250 sandalye kaybeden Muhafazakarlar 121’de kaldı. Oyların %40’ını alan daha küçük partilerse sandalyelerin %18’ini elde edebildi.

Hindistan

Hindistan’da 19 Nisan’da başlayıp 6 hafta süren genel seçimlerde, Başbakan Narendra Modi’nin partisi BJP liderliğinde kurulan Ulusal Demokratik İttifakı (NDA), Parlamento’nun Halk Meclisi kanadında hükümet kurabilecek çoğunluğu elde etti.

Meksika

Haziran ayında Meksika’daki genel seçimlerde oyların yaklaşık %60’ını alan iktidar partisinin adayı “La Doctora” lakaplı Claudia Sheinbaum, Kongre’de düzenlenen tarihî törenle Meksika’nın ilk kadın cumhurbaşkanı olarak göreve başladı.

62 yaşındaki bilim insanı, görevi devraldığı Andres Manuel Lopez Obrador’un çizgisini devam ettireceğini; kadın hakları, yeşil enerji ve demiryollarını destekleyeceğini söyledi.

Rusya

Mart ayında Rusya’daki rekor katılımlı devlet başkanlığı seçimlerinde oyların %87,92’sini alan Vladimir Putin, beşinci kez zafer elde etti. Dünya basını ve Batılı liderler, Putin’in zaferini “seçimin yasal olmadığı” suçlamalarıyla eleştirdi.

Moldova

Kasım ayında Moldova’da katılım oranının %54 olduğu cumhurbaşkanlığı seçimlerini, ikinci turda oyların %55’ini alan AB yanlısı devlet başkanı Maia Sandu kazandı. Sandu, zafer konuşmasında seçimi “demokrasi için tarihî bir zafer” olarak niteledi.

İran

İran Cumhurbaşkanı İbrahim Reisi ile Dışişleri Bakanı Hüseyin Emirabdullahiyan, Mayıs ayında helikopterinin düşmesi sonucu hayatlarını kaybetti. Reisi, dinî açıdan kutsal kabul edilen Kum şehri ve başkent Tahran’da kendisi için düzenlenen törenlerin ardından Meşhed’de gömüldü.

Yeni Cumhurbaşkanını seçmek üzere 1 Mart’ta sandığa giden İran’da 1979’daki İslam Devrimi’nden bu yana en düşük katılım oranı kaydedildi. İlk turu birinci sırada bitiren reformistlerin adayı Pezeşkiyan, oyların %42,5’ini alarak Cumhurbaşkanı seçildi.

Avrupa Parlamentosu

Avrupa Birliği üyesi 27 ülkeden 720 temsilcinin belirlendiği ve üyeleri halk tarafından seçilen tek AB organı olan Avrupa Parlamentosu (AP) seçimlerinde aşırı sağ partiler Avrupa genelinde kayda değer bir yükseliş gösterdi. Almanya’da AfD ikinci parti konumuna yükselirken Fransa’da RN birinci parti oldu. Belçika’da da aşırı sağcı milliyetçi Yeni Flaman İttifakı sandıktan birinci çıktı.

AP Başkanı Roberta Metsola 2,5 yıllık ikinci bir dönem için, AB Komisyonu Başkanı Ursula von der Leyen de 5 yıllık ikinci bir dönem için yeniden seçildi. Estonya Başbakanı Kaja Kallas ise Josep Borrell’in yerine AB Dış İlişkiler ve Güvenlik Politikası Yüksek Temsilcisi olarak seçildi. Aşırı sağcı “Avrupa için Vatanseverler” ve “Egemen Uluslar Avrupası” grubu adayları ise AP’deki 14 başkan yardımcılığı pozisyonundan hiçbirini elde edemedi.

Siyasi istikrarsızlık

Fransa

Fransa’da Başbakan Élisabeth Borne’un istifasının ardından yılın başında Cumhurbaşkanı Macron tarafından başbakan olarak atanan 34 yaşındaki Yahudi kökenli Eğitim Bakanı Gabriel Attal, Fransa’nın en genç ve eşcinsel olduğunu açıklayan ilk başbakanı olmuştu.

Ancak Macron, Haziran ayındaki Avrupa Parlamentosu (AP) seçimlerinde aşırı sağcı Marine Le Pen’in partisinin ülkede birinci çıkmasının ardından erken seçim kararı aldı. Yazın düzenlenen seçimlerin iki ay sonrasında Macron, AB’nin eski Brexit müzakerecisi Michel Barnier’yi başbakan olarak atarken bu geç atama, muhalefet tarafından Macron’un “halkın egemenliğine ve sandıktan çıkan tercihe saygı duymayı reddettiği” tepkisiyle karşılandı.

En nihayetinde, 2025 bütçe önerisi sonrası aleyhine verilen gensoru önergesinde güvenoyu alamayan Barnier’nin azınlık hükümeti düştü. Cumhurbaşkanı Macron ise istifa etmeyeceğini açıklayarak bu sefer de merkez blok lideri François Bayrou’yu başbakan olarak atadı. 73 yaşındaki Bayrou, uzun süredir “Macron’un müttefiki” olarak tanınıyor.

Almanya

Almanya’da sürpriz bir kararla Maliye Bakanı’nı görevden alan Başbakan Olaf Scholz, Federal Meclis’ten güven oyu isteyeceğini belirterek en geç Mart sonuna kadar erken seçime gidileceğini ilan etti. Scholz’un açıklamasının ardından muhalefet ve halktan Mart ayını beklemeden bir an önce erken seçime gidilmesine yönelik çağrılar geldi.

Bunun üzerine ülkede koalisyonu oluşturan üç parti, erken seçim tarihi olarak 23 Şubat 2025 üzerinde anlaştı. Cumhurbaşkanı Frank-Walter Steinmeier’in takvimi onaylamasıyla birlikte 16 Aralık’ta güven oylamasına giden Başbakan Olaf Scholz, güvenoyu alamadı ve hükümetin düştüğü kesinleşti. Cumhurbaşkanı da meclisi feshederek 23 Şubat’ta yapılacak erken seçim takvimi için süreci resmen başlattı.

Güney Kore

Muhalefet, darbe girişiminde bulunduğu gerekçesiyle Devlet Başkanı Yoon Suk Yeol’un görevden alınması için Meclis’te oylama yaptı ve hakkında “vatana ihanet” şüphesiyle soruşturma açılan Yoon’a yurt dışına çıkış yasağı getirilerek ofisine polis baskını düzenlendi. Devlet Başkanı görevden alınarak Meclis’in aldığı azil kararı onaylanmak üzere Anayasa Mahkemesi’ne gönderilirken Yoon’un atadığı Cumhurbaşkanı vekili Han Duck-soo da görevden alındı. Bunun üzerine Maliye Bakanı Choi Sang-mok Cumhurbaşkanı Vekili oldu.

Muhalefetin kontrolündeki Meclis, Yoon ile aynı partiden olan Han’dan gerekli yargıç atamalarını yaparak Anayasa Mahkemesi’ndeki (AYM) 3 boş koltuğu doldurmasını istemiş; Han ise “yetki aşımı” olacağını savunarak bu talebi reddetmişti. Cumhurbaşkanı’nın görevden alma kararının onaylanması için 9 AYM üyesinden altısının oyu gerekirken Mahkeme’de 3 koltuk boş olduğundan, atama yapılmaması hâlinde kararın onaylanabilmesi için mevcut üyelerin oybirliği gerekiyor.

Sudan

20 aydır devam eden iç savaşın ardından Sudan, dünyanın en ağır insani krizinin içinde. Sudan Silahlı Kuvvetleri (SAF) ile orduya karşı savaşan paramiliter grup Hızlı Destek Güçleri (RSF) arasındaki şiddetli çatışmalar, geçen yıl 15 Nisan’dan beri sürüyor. On binlerce insanın öldürüldüğü, 12 milyon kişinin yerinden edildiği ve 48 milyon vatandaşın yarısından fazlasının gıda güvencesinden yoksun kaldığı ülkede ufukta kesin bir askerî zafer gözükmezken, insani krizin de derinleşmesinden endişe ediliyor.

Doğu Avrupa cephesi

Ukrayna

Ukrayna, Kursk bölgesine düzenlediği sınırötesi operasyonların sonucunda ilk kez Rusya tarafında toprak ele geçirdi.

ABD’de Biden yönetimi, Trump’ın göreve geldikten sonra finansal desteği keseceğini açıkladığı Ukrayna’ya 1,2 milyar dolarlık bir ek yardım paketi sağlayabilmek için harekete geçti. Yine Trump’ın başkan seçilmesinin ardından ABD ve Birleşik Krallık, Ukrayna’ya tedarik edilen füzelerin Rusya içindeki askerî hedeflere karşı kullanılmasına yönelik menzil kısıtlamalarını kaldırdı. Ukrayna, 1.000’inci günü geride kalan savaşta ABD’nin verdiği ATACMS füzeleriyle ve İngiliz Storm Shadow füzelerini kullanarak ilk kez sınır ötesi Rus hedeflerine saldırdı.

Rusya

22 Mart’ta başkent Moskova’da Crocus City Hall konser salonunda düzenlenen saldırıda 145 kişi hayatını kaybetti. Dört saldırgan öldürülürken IŞİD’in üstlendiği saldırı sonrası Rusya’da yas ilan edildi.

Rusya’nın güncellenmiş nükleer doktrinini onaylayan Devlet Başkanı Vladimir Putin, ülkesinin “nükleer bir güç tarafından desteklenen konvansiyonel bir füze saldırısına” maruz kalması hâlinde nükleer silah kullanmayı düşünebileceğini bildirdi. Putin, misilleme olarak Ukrayna’yı orta menzilli füzelerle vurduklarını bildirdi.

Rusya, ayrıca Putin’in “nükleer güçlerin hazır tutulması gerektiğini” belirtmesinin ardından nükleer başlıkların kullanıldığı yeni bir balistik ve seyir füzesi tatbikatı yaptı. Savunma Bakanı Belousov, tatbikatın amacının “düşmanın nükleer saldırısına karşılık verilecek toplu nükleer saldırı kabiliyetini ölçmek” olduğunu ifade etti.

Kuzey Kore, Rusya’nın Ukrayna ile olan cephe hattına 10 binin üzerinde asker sevketti. Güney Kore, bu askerlerin Rusya’nın hava indirme birliği ve deniz piyadelerinin parçası olarak Kursk’a konuşlandırıldığını, bazılarının ise Ukrayna savaşındaki çatışmalarda yer aldığını bildirdi.

NATO

Türkiye ve Macaristan’ın onayının ardından İsveç, NATO’nun 32. üyesi oldu. Hollanda Başbakanı Mark Rutte, görevi Jens Stoltenberg’den devralarak NATO’nun yeni genel sekreteri oldu. İsveç ve Finlandiya, halkı Rusya ile NATO arasındaki gerginlikten dolayı artan savaş olasılığına karşı hazırlık yapmaya çağırdı.

Ortadoğu cephesi

Suriye

Suriye’de rejim karşıtı Heyet Tahrir eş-Şam (HTŞ) örgütü, Beşar Esad’a bağlı güçlere Halep’in kuzeyinden sürpriz bir saldırı başlatarak Halep’i aldı. Hama kentini de ele geçiren gruplar, Humus’a doğru harekete geçerek rejimin deniz bağlantısını kesti. En sonunda Şam’a giren HTŞ öncülüğündeki silahlı gruplar, iki hafta içinde yönetimi ele geçirerek Esad rejimine son verdi. Beşar Esad ülkeden kaçarak Rusya’ya sığındı.

HTŞ lideri Muhammed el-Golani, artık doğum adı olan Ahmed eş-Şara’yı kullanmaya başladığını belirterek kendisine yönelik “terörist” tanımlamasının kullanılmamasını ve başındaki ödülün kaldırılmasını talep etti.

İsrail

İsrail’in 7 Ekim’den bu yana Gazze Şeridi’ne düzenlediği saldırılarda 45 binin üzerinde Filistinli hayatını kaybetti.

Esad rejiminin devrilmesini fırsat bilen İsrail ordusu, 500’ün üzerinde hava saldırısı düzenleyerek Suriye’nin stratejik öneme sahip askerî havalimanlarını, limanlarını ve diğer hedefleri vururken tampon bölgeyi geçen İsrail tankları da Golan Tepeleri’ni işgal ederek Suriye sınırının içlerine doğru ilerledi.

İsrail, işgal altındaki Batı Şeria’nın Ürdün Vadisi bölgesinde 12,7 bin dönüm araziye el koyarak 1993 Oslo Anlaşması’ndan bu yana en büyük toprak gaspını yaptı.

Hamas lideri İsmail Haniye, İran’ın yeni Cumhurbaşkanı Mesud Pezeşkiyan’ın yemin törenine katılmak üzere geldiği başkent Tahran’daki konutuna düzenlenen İsrail saldırısında öldürüldü. Haniye’nin yerine geçen Hamas’ın yeni lideri Yahya Sinvar da Gazze’de öldürüldü. Hamas’ın askerî kanadı Kassam Tugayları’nın lideri Muhammed Deif ise Temmuz ortasında Gazze’ye düzenlenen bir hava saldırısında öldürüldü.

Lübnan Sağlık Bakanlığı, Mossad’ın Hizbullah milislerini hedeflediği değerlendirilen iki saldırıda çağrı cihazları ve el telsizlerinin patlaması neticesinde toplam 37 kişinin öldüğünü, yaralıların sayısının ise 3 bini aştığını açıkladı. Hizbullah lideri Nasrallah, saldırıların ardından yaptığı ilk açıklamada, “Bu Lübnan’a yönelik bir savaş ilanıdır” dedi.

Nasrallah, İsrail’in düzenlediği bir hava saldırısında öldü. Nasrallah’ın ölümünün ardından örgütün yeni lideri olması beklenen Haşim Safiyuddin de bir İsrail hava saldırısında öldürüldü. Bunun üzerine örgütün liderliğine Naim Kasım atandı. Nasrallah ile birlikte son bir yılda 20’nin üzerinde yöneticisini kaybeden Hizbullah, İsrail ile ateşkes anlaşması imzaladı.

Assange davası

Londra’daki Yüksek Mahkeme, ABD’nin Birleşik Krallık’ta tutuklu bulunan WikiLeaks’in kurucusu Julian Assange hakkında daha fazla güvence vermesi gerektiğini belirterek Assange’a ABD’ye iade kararına karşı hukuki mücadelesini sürdürme şansı verdi.

ABD Başkanı Joe Biden, Wikileaks’in kurucusu Avustralyalı Julian Assange hakkındaki suçlamaların düşürülmesi ve Assange’ın ülkesine dönmesi için Şubat ayında Avustralya Parlamentosu’nun ilettiği talebi onayladı.

ABD’li yetkililerle vardığı anlaşma sonucunda hakkındaki bir suçlamayı kabul eden WikiLeaks kurucusu Assange, Birleşik Krallık’ta tutulduğu cezaevinden tahliye edilerek Avustralya’ya geri döndü.

Boeing krizi

Kalite kontrol krizi

Boeing’in eski yöneticileri ve şirketin en büyük tedarikçisi Spirit AeroSystems’ın bir çalışanı, havacılık devinin kalite standartlarına uygun olmayan uygulamalarını ifşa etti. Boeing, zor durumdaki ABD’li uçak parçaları üreticisi Spirit AeroSystems’ı satın aldı.

Boeing CEO’su Dave Calhoun, şirket hakkındaki iddiaları yanıtlamak üzere ABD’de Senato’nun huzuruna çıktı. Oturuma Boeing 737 MAX kazalarında hayatını kaybedenlerin ailelerinden özür dileyerek başlayan Calhoun, şirketin güvenlik endişelerini dile getiren ihbarcı çalışanlara baskı uygulandığını kabul etti. Ancak Calhoun “Şirketimin güvenlik sicilinden ve yaptığımız her şeyden gurur duyuyorum” dedi.

Boeing’in 737 MAX kazalarıyla bağlantılı olarak ABD Adalet Bakanlığı’nın yürüttüğü soruşturmada dolandırıcılık suçunu kabul ederek 243,6 milyon dolar para cezası ödeyeceği açıklandı. Dave Calhoun’un şirketteki görevine ise açıklanan takvimden önce son verilerek yerine havacılık ve savunma endüstrisinin deneyimli ismi Kelly Ortberg CEO olarak atandı.

Finans krizi

Boeing, yılın ikinci çeyreğinde 1,4 milyar dolar, üçüncü çeyreğinde ise 6,17 milyar dolar zarar açıkladı. Şirketin, tedarik zincirindeki sıkıntılar yüzünden ayda yaklaşık 1 milyar dolar kaybettiği bildirildi.

Şirkette fabrika işçileri, kendilerine teklif edilen %35 ücret artışını reddederek greve gitti. Grev, fabrika işçilerinin yönetimin sunduğu ücretlerin dört yıl boyunca %43,6’ya varan oranda artırılmasını ve işçilere 12 bin dolar ikramiye verilmesini öngören yeni teklifi kabul etmesiyle sona erdi. Ancak şirket, işgücünü %10 azaltma planı kapsamında 2 bini aşkın çalışanını işten çıkaracağını bildirdi. İşten çıkarmalardan toplamda 17 bin çalışanın etkilenmesi bekleniyor.

Uzay krizi

Boeing’in iki NASA astronotunu taşıyan Starliner kapsülü, fırlatmanın ardından yaşanan helyum sızıntısı nedeniyle 28 iticisinden 4’ünün bozulmasına rağmen ilk uçuşunu başarıyla tamamlayarak Uluslararası Uzay İstasyonu’na (ISS) kenetlendi. Ancak mekikteki sorunun çözülememesi nedeniyle astronotlar ISS’te mahsur kaldı.

NASA, Boeing’in Starliner mekiğinin 6 Eylül’de uzayda mahsur kalan iki astronot olmadan Dünya’ya geri döneceğini duyurarak Boeing’in uzay görevlerini askıya aldı. Fiyaskonun son halkası olarak da Boeing tarafından üretilen iletişim uydusu Intelsat 33, yörüngede infilak ederek parçalandı.

8 günlük bir misyon için uzaya giden astronotlar Butch Wilmore ile Suni Williams’ın ise toplam 8 ayın sonunda, Şubat ayında SpaceX tarafından gönderilecek bir Dragon uzay aracıyla eve dönmeleri planlanıyor. (Kaynak: Aposto)